Waarom praten over meritocratie en dakloosheid? Ik wil graag enkele bedenkingen delen over een thema dat me nauw aan het hart ligt: hoe onze visie op succes en falen bepaalt hoe we mensen in een situatie van dakloosheid zien – en hoe zij zichzelf zien.
Tijdens mijn stage bij Straatverplegers viel me iets verontrustends op: veel mensen zonder dak ervaren een diep schuldgevoel, alsof hun situatie volledig hun eigen fout is. Dat bracht me tot deze vraag:
Zorgt onze samenleving er, door individueel verdienste te benadrukken, niet voor dat mensen in moeilijkheden de last dragen van een falen dat eigenlijk collectief is?
Wat schuilt er achter de meritocratie?
Om dakloosheid beter te begrijpen, moeten we het kader breder trekken – naar ons economische en sociale systeem: het neoliberalisme. Dat systeem steunt sterk op meritocratie, het idee dat iedereen krijgt wat hij of zij verdient: als je hard werkt, kom je er wel.
Op papier klinkt dat eerlijk. Maar in de praktijk verbergt het diepe ongelijkheden. Het doet alsof iedereen met gelijke kansen begint, terwijl dat duidelijk niet zo is. Het gevolg: als iemand op straat belandt, wordt al snel gedacht dat die persoon ‘verkeerde keuzes’ maakte of ‘niet genoeg zijn best deed’.
Schuldgevoel dat vreet vanbinnen
Deze logica heeft tastbare gevolgen. Ze zorgt ervoor dat mensen in een situatie van dakloosheid hun schuldgevoel internaliseren. In plaats van hun situatie te zien als het resultaat van een onrechtvaardig systeem – een tekort aan betaalbare woningen, ondermaatse sociale diensten, structurele discriminatie – denken ze dat ze zelf verantwoordelijk zijn voor wat hen overkomt.
Een samenleving die verdeelt en marginaliseert
Door enkel zij die ‘gelukt’ zijn op te hemelen, marginaliseert dit denkkader alle anderen. Het versterkt het idee dat sommige mensen hun plek in de samenleving ‘verdienen’… en anderen niet. Je kunt je zelfs afvragen of de zichtbare aanwezigheid van mensen zonder dak in de publieke ruimte ons onbewust herinnert aan wat er gebeurt als je ‘faalt’ of niet in het systeem past: geen privébezit, geen carrière, geen productiviteit.
Beleid onder invloed van dit denken
Die schuldlogica sijpelt zelfs door in het beleid. Wonen wordt steeds minder gezien als een fundamenteel recht, en steeds meer als iets dat je moet verdienen. Vastgoed wordt een investeringsproduct, sociale diensten worden afgebouwd, gezondheidszorg geprivatiseerd... Daardoor wordt het steeds moeilijker voor mensen in grote kwetsbaarheid om toegang te krijgen tot huisvesting en zorg. De gevolgen zijn ernstig: hun levensverwachting kan 30 tot 40 jaar lager liggen.
Ons perspectief en onze keuzes herzien
Uiteindelijk legitimeert de meritocratie niet alleen ongelijkheid – ze maakt haar ook onzichtbaar. Ze verandert een collectieve kwestie – sociale rechtvaardigheid – in een persoonlijke last. Ze doet ons geloven dat we onze plek, onze woning, onze zorg, onze waardigheid moeten verdienen.
Daarom moeten we dringend anders leren denken. Huisvesting, zorg en respect zijn geen beloningen, maar fundamentele rechten. En ik wil het team van Straatverplegers bedanken voor het essentiële werk dat ze doen: luisteren, begeleiden, en mensen hun waardigheid teruggeven – mensen die onze samenleving vaak in de steek laat.
Noa Anckaert, stagiaire bij Straatverplegers